فرآیندهای مشاوره در مدارس شامل آن دسته از خدمات غیر مستقیم افراد متخصص است که برای حل مشکلات و کمک به دانش آموزان از طریق راهنمایی و حمایت از معلمان و والدین در انجام وظایف خود در قبال مسئولیت هایشان در آموزش و پرورش فرزندان و دانش آموزان و کمک به رفع مشکلات روانشناختی آنها ارائه می کنند. به عبارتی دیگر، مشاوره در مدارس فرآیند ایجاد همکاری با والدین یا معلمان برای ارائه کمک در حل مشکلات دانش آموزان است که والدین یا معلمان در قبال آن مشکلات مسئولیت دارند. هدف ارتقای رفاه و بهزیستی و عملکرد تحصیلی و/یا اجتماعی و هیجانی دانش آموزان است.

اکثر مشاوران زمانی که به عنوان همراه با سایر کارکنان مدرسه و خانواده های دانش آموزان برای رسیدگی به مشکلات مربوط به دانش آموزان و ارتقای شایستگی کار می کنند، شرایطی را ایجاد می کنند تا کارکنان و والدین بهتر  بتوانند خدمات آموزشی را با بالاترین کیفیت برای دانش آموزان مدرسه ارائه دهند. مشاوره مدرسه یک فرآیند سیستماتیک برای اجرای این مشارکت و شرکت در حل مشکل است. این مستم دانش، باورها و روش های مورد نیاز برای فعالیت حرفه ای مشاور است. برای درک بهتر این فرایند نگاهی به اجزای این تعریف می کنیم:

هدف از مشاوره کمک به مراجعان برای بهبود سلامت روان و عملکرد آنهاست. مشاوره و راهنمایی دو وظیفه اصلی یک مشاور حرفه ای است. راهنمايى مفهوم وسيعى دارد و تمام برنامه‌ها و فعاليت‌هايى را که براى کمک به فرد تهيه مى‌شوند شامل مى‌گردد. در حاليکه مشاوره يکى از خدمات و تکنيک‌هاى خاص راهنمايى است و اصطلاحاً قلب راهنمايى به‌حساب مى‌آيد. برخی معتقدند که در وهلهٔ اول راهنمايى جنبهٔ پيشگيرى و مشاوره بعد درمانى دارد. بدين معنى که از طريق راهنمايى از بروز مشکلات جلوگيرى مى‌شود و مشاوره به حل مشکلات کمک مى‌کند.

تخصص های گوناگونی در موقعیت های مختلف فرایند مشاوره را انجام می دهند. یک مشاور حرفه ای بعنوان درمانگر در فرایند مشاوره بطور مستقیم وارد می شود و از طريق مشاوره به اصلاح و رفع مشکلات تربيتی، شغلی، تحصيلی، خانوادگی، و بهداشتى افراد دارای مشکل در مدت زمان کوتاه اقدام مى کند. روان درمانگر با تخصص روانشناسی بالینی، متخصصی است که با مشکلات روانشناختی حاد و مزمن سر و کار دارد و به کار درمان و بهزیستی بیماران روانشناختی می پردازد اما مجوز تجویز دارو ندارد. در مقابل روانپزشک پزشکی است که در زمینه بیماریهای روانشناختی ادامه تحصیل داده است و روان درمانگری است که برای درمان بیماران مجوز دارودرمانی دارد. روان درمانگران با استفاده از روان‌درمانى به حل مشکلات عمیق افراد مبتلاء به ناراحتى‌هاى روانى شديدتر در مدت طولانى‌ترى مبادرت مى‌گردد.

در رابطه با مدرسه، مشاور مدرسه متخصصی است که وظیفه راهنمایی و هدایت معلمان و والدین را، برای کمک به فرزندان و دانش آموزان آنها که مسئولیت آنها را بر عهده دارند، به عمل در می آورد. این نوع راهنمایی و هدایت عمدتاً با جهت گیری نظری که دیدگاه اکولوژیک نامیده می شود برای کمک به درک اعمال افراد صورت می گیرد. دیدگاه اکولوژیک دیدگاه وسیعی است که عوامل محیطی، زمینه ای و فردی را به عنوان تأثیرگذار بر رفتار می شناسد و تمرکز آن بر روشن کردن و تغییر رفتار نامناسب یا ناسازگار است. این فرایند، فرایند قدرتمند سازی نام دارد که در آن معلم و والدین و در نتیجه دانش آموزان ابزار یا مهارت هایی را برای به دست آوردن منابع لازم برای موفقیت به دست می آورند.

این نوع خدمات، خدمات غیر مستقیم هستند که از طریق کمکی که شخص ثالث ارائه می کند صورت می گیرد، نه مستقیم مانند آموزش یا مشاوره. مشاوران در مدارس با طیف وسیعی از دانش آموزان روبرو هستند که امکان مشاوره یک به یک را دشوار می کند. وظیفه این مشاوران در موارد خاص مشاوره فردی است اما عمدتا کمک به معلمان و والدین برای هدایت رفتار فرزندان و دانش آموزانی است که مسئولیت اصلی آنها را بر عهده دارند. در موارد مشکلات پیشرفته ارجاع به روان درمانگران اولین گزینه اقدام است.

تخصص دیگری که در مدارس انجام وظیفه می کنند روانشناسان مدرسه هستند. روان‌شناسی مدرسه یک تخصص روان‌شناسی کاربردی است که پایه‌های دانش تربیتی و روان‌شناسی را در یک عمل حرفه‌ای ترکیب می‌کند که خدماتی را به عموم مردم در سنین عمدتاً آموزشگاهی (پیش‌دبستانی تا دانشگاه) ارائه می‌کند. روانشناسی مدرسه رشته ای از روانشناسی است که اگرچه با روانشناسی تربیتی متفاوت است با آن همسو است. روانشناسی مدرسه، حرفه ای است که اعضای آن به معلمان، والدین و دانش آموزان کمک می کند تا مشکلات را درک، پیشگیری و حل کنند. روانشناسی مدرسه به تأمین و اطمینان از برآورده شدن نیازهای آموزشی، رفتاری و بهداشت روانی کودکان مطابق با قوانین موجود اختصاص دارد. روانشناسان مدرسه در حال حاضر بیشتر وقت خود را صرف انجام فعالیت های مرتبط با ارزیابی می کنند. با این حال، تاکید اولیه بر درمان مشکلات مربوط به مدرسه برای تک تک کودکان به رشد و گسترش خود ادامه می‌دهد، بسیاری از پیشنهادات برای گسترش خدمات روان‌شناختی مدرسه، مانند ارزیابی مستقیم و مداخله برای مشکلات تحصیلی، رایج‌تر شده‌اند. (به روانشناسی و مدرسه: روانشناس مدرسه کیست؟ رجوع کنید.) مشاوران مدارس نیز در اجرای ارزیابی تخصصی در صورت وم اقدام می کنند.

امروزه در بیشتر کشورهای پیشرفته، علاقه به خدمات مشاوره مدرسه تقاضای زیادی برای آموزش و کارآموزی در این زمینه ایجاد کرده است. انگیزه این امر این بود که بسیاری از مشاوران مدرسه دریافتند که کمبود زمان آنها برای خدمات مستقیم یک به یک، بیش از ظرفیت آنها برای ارائه کمک است، و همچنین مشاهده کردند که اگر معلمان و والدین به فرزندان و دانش آموزان کمک کنند، می‌توان بسیاری از مشکلات را حل کرد یا از جدی‌تر شدن آنها جلوگیری کرد و پشتیبانی نسبتاً فوری در رسیدگی به مشکلات پیش آمده ایجاد می کند. مشاوره هر دوی این نیازها را برطرف کرد و همچنان یک فعالیت شغلی مهم برای بسیاری از متخصصان مدرسه است که خدمات پشتیبانی ارائه می دهند، از جمله روانشناسان مدرسه، مربیان ویژه، مشاوران راهنمایی، مددکاران اجتماعی مدرسه، آسیب شناسان گفتار و زبان، و پرستاران مدرسه. در نتیجه، بسیاری از دانشگاه‌هایی که آموزش‌های حرفه‌ای در زمینه آموزش و روان‌شناسی کاربردی ارائه می‌دهند، اکنون دروس رسمی و دوره‌های عملی را در این زمینه ارائه می‌کنند. پشتیبانی بیشتر برای چنین خدماتی از شواهد تجربی در حال افزایش که اثربخشی خدمات مشاوره را نشان می دهد، حاصل می شود.

تعریف مشاوره مدرسه به فرآیند ارائه کمک‌های پیشگیرانه، سیستماتیک و متقابل در حل مشکلات برای توانمندسازی معلمان و والدین اشاره دارد و در نتیجه بهزیستی و عملکرد تحصیلی و/یا اجتماعی-عاطفی دانش‌آموزان را ارتقا می‌دهد. این فرایند خدمات غیر مستقیم از سایر خدمات متمایز است زیرا به دانش آموزان به طور غیرمستقیم از طریق فرآیند حل مسئله مشاوره ای کمک می شود.

اجزای کلیدی و برنامه های کاربردی

مشاوره مدارس می تواند شامل دو یا چند نفر باشد. شخصی که کمک می کند (به عنوان مثال، روانشناس مدرسه، مشاور مدرسه، یا مربی ویژه) مشاور است، و کسانی که به دنبال کمک هستند کمک مشاور هستند (مثلا معلمان، والدین). اکثر مشاوره های مدرسه با والدین و معلمان به صورت یک نفره انجام می شود، اما مشاوره گروهی نیز اغلب اتفاق می افتد، مانند تیم های مداخله ای و در جلسات برنامه آموزشی فردی یا زمانی که ابتکارات اصلی اصلاح مدرسه توسط یک مشاور خارج از مدرسه معرفی می شود. یک تمایز اساسی بین مشاوره و سایر خدمات این است که دانش آموز که کانون حل مسئله است عموماً مستقیماً در جلسات مشاوره شرکت ندارد. به عبارت دیگر، به دانش‌آموز به‌طور غیرمستقیم کمک می‌شود تا مستقیماً مانند آموزش یا مشاوره.

دیدگاه اکولوژیک

دانش آموزان و مشکلات باید از منظری وسیع مورد بررسی قرار گیرند زیرا بسیاری از اوقات موضوعات مورد بحث منشأ خود را در عوامل خارج از دانش آموزان دارند و دانش آموزان در سیستم های خارج از مدرسه زندگی می کنند (مانند خانواده، جامعه). علل مکرر مشکلات عبارتند از نحوه ارائه آموزش، فرصت های محدود برای مشارکت دانش آموزان در کلاس، روش های مورد استفاده برای مدیریت رفتار، روابط اجتماعی، ت های منطقه و مسائل خانوادگی. با این حال، گاهی اوقات مشکلات به عوامل درونی دانش‌آموزان (مانند موارد ناشی از شرایط پزشکی مانند اختلال کمبود توجه/بیش فعالی، اوتیسم و آسیب مغزی تروماتیک) و به عوامل محیطی (مثلاً فقر، غفلت عاطفی یا سوء استفاده) مربوط می‌شوند. رویکرد رفتاری معمولاً برای شناسایی و تعریف مشکلات، درک موارد احتمالی حفظ آنها، تغییر پیامدها برای تغییر رفتار مشکل و ارزیابی نتایج مداخله استفاده می‌شود.

مشاوره پیشگیرانه

مشاوره به جای نیاز به ارجاع رسمی برای ارزیابی و سپس منتظر ماندن طولانی مدت برای انجام آن، همانطور که به طور سنتی در بسیاری از مدارس انجام می‌شود، کمک را آسان‌تر در دسترس قرار می‌دهد. از طریق مشاوره، مشکلات را می توان به موقع حل کرد و والدین و معلمان احتمالاً قبل از اینکه مشکلات ریشه دارتر و عادی شوند، زودتر به کمک دسترسی پیدا می کنند. به همین ترتیب، از طریق این فرآیند، والدین و معلمان بعنوان کمک مشاور مهارت‌های خود را بهبود می‌بخشند و تکنیک‌هایی را برای حل موقعیت‌های مشکل یاد می‌گیرند که می‌توانند در آینده برای مسائل مشابه به کار ببرند.

حل مشکل

ماهیت و هدف مشاوره حل مشکلات است. نقطه شروع، شناسایی مشکل است. اگر مشکلات به درستی شناسایی شوند، به احتمال زیاد با موفقیت حل خواهند شد. یک رویکرد سیستماتیک ساختاریافته برای حل مسئله مورد نیاز است؛ اگرچه پیگیری روند سیستماتیک ساختاریافته در محیط مدرسه دشوار است.

رابطه و جنبه های بین فردی

مشاوران صمیمیت، صداقت و همدلی را نشان می دهند و رابطه مشاور و کمک مشاور با احترام، اعتماد و همکاری متقابل مشخص می شود. ایجاد مشارکت با همکاران و والدین برای حل مشکل مشاوره ای مؤثر حیاتی است. این بدان معناست که مشاور نه تنها باید به کمک مشاوران به عنوان شرکای دارای مهارت نگاه کند، بلکه باید به طور فعال آنها را در جریان روند حل مسئله مشارکت داده و درگیر کند. در نتیجه، کمک مشاوران تمایل بیشتری به حمایت و اجرای مداخلات توسعه یافته دارند.

مشاوران بیرون سازمانی

علاوه بر داشتن خدمات ویژه و سایر کارکنانی که خدمات مشاوره ای ارائه می دهند، برخی از مدارس کارشناسان بیرون سازمانی را برای کمک به پروژه های خاص استخدام می کنند؛ به عنوان مثال، معرفی یک برنامه جدید مانند مداخله رفتاری مثبت و سیستم های حمایتی و ارزیابی تلاش های منطقه ای برای دستیابی به هدف رسیدگی به همه کودکان و دانش آموزان می تواند اثرگذار باشد. خدماتی که این افراد ارائه می دهند می تواند بسیار تخصصی باشد، اما این افراد عموماً به صورت محدود با مناطق کار می کنند.

فرآیند حل مسئله مشاوره ای با دیدگاه اکولوژیک

1 ایجاد مشارکت همکارانه: ارتقاء درک نقش ها و مسئولیت های اعضاء درگیر حائض اهمیت است. اجتناب از برابری طلبی و مساوات در ارائه خدمات مشاوره و به چالش کشیدن نظرات و نقش های اشتباه و کمک به افراد نیازمند به خدمات مشاوره ای در محیط مدارس ضروری است.

2 شناسایی و تجزیه و تحلیل مشکل: تعریف مشکل در شرایط رفتاری و توافق با کمک مشاور در شناسایی عینی رفتارهای دشوار در رسیدن به راه حل ها و اجرای آنها اثر حیاتی دارد. جمع آوری داده های پایه در مورد فراوانی، مدت و/یا شدت مشکل و انجام تجزیه و تحلیل مسئله روند مشاوره را سهولت می بخشد. شناسایی عوامل تعیین کننده قبلی رفتار دشوار و شناسایی پیامدهایی که ممکن است رفتار را حفظ کنند مهمترین بخش مشکل یابی فرایند مشاوره مدارس را تشکیل می دهد. ارزیابی سایر عوامل محیطی مرتبط و شناسایی همه منابع موجود روند کار را تکمیل می کند.

3 توسعه و انتخاب مداخله: طوفان فکری دامنه مداخلات ممکن در یافتن بهترین روش موثر است. ارزیابی جنبه‌های مثبت و منفی مداخلات احتمالی و انتخاب مداخله (ها) از بین گزینه‌های ایجاد شده به پالایش روشهای مداخله کمک می کند.

4 اجرای مداخله، پایداری، ارزیابی و پیگیری: شفاف‌سازی رویه‌ها و مسئولیت‌های اجرا و پیاده‌سازی استراتژی انتخاب‌شده روند اجرای عینی و دقیق مداخله را ممکن می کند. ارزیابی نتایج مورد نظر و هرگونه عوارض جانبی در صحت نتایج مداخله اثر گذار است. تعمیم برنامه، نگهداری و تداوم برنامه، و روشهای محو کمک مشاوره ای و انتقال آن به والدین و معلمان توسعه فرایند مداخله را ممکن می کند. و در نهایت بازیافت و پیگیری در صورت وم احتمال اثرات ناخواسته مداخله را به حداقل می رساند.

رویکردهای دیگر برای مشاوره

رویکردهای بسیاری برای مشاوره در مدارس وجود دارد. اگرچه رویکرد اکولوژیک، اغلب در مدارس استفاده می شود، مشاوره بهداشت روانی و سازمانی را اغلب می توان یافت. اشتراکات اساسی بین این رویکردها بسیار بیشتر از تفاوت هاست. با این حال، اصطلاح "مشاوره" را نباید با رویکرد "مشاوره متخصص" که معمولاً در محیط های پزشکی یافت می شود و شامل ارائه اطلاعات تخصصی یک زمینه است، اشتباه گرفت.

در مشاوره حرفه ای تمرکز جلسات اغلب بر گذشته است (به عنوان مثال، مسائل مربوط به خانواده، آسیب های گذشته، یا آنچه قبلاً اتفاق افتاده است که تأثیر منفی بر رفاه فعلی مراجع دارد) و هدف بهبود خلق و خو، ثبات و عملکرد مراجع است. منظور از عملکرد، قادر بودن به کار، مراقبت از خود و مدیریت کسب و کار و زندگی خود است. مشاوره باید با مدرک و مجوز روانشناس، مشاور حرفه ای، مددکار اجتماعی یا درمانگر ازدواج و خانواده بر اساس نیاز مراجع انجام شود. اگر مراجع با یک مشاور مدرسه کار می کند و علائم افسردگی، اضطراب، PTSD یا سایر مشکلات سلامت روانی را تجربه می کند، مراجع باید به یک متخصص مجاز ارجاع شود.

مشاوره اغلب توسط افرادی ارائه می شود که در خدمات خود تخصص دارند. مشاوران دانش، مهارت و توانایی عمیقی در یک موضوع خاص دارند که به آنها امکان می دهد به مراجعان کمک کنند تا یک مشکل را بهتر مدیریت کنند، یک فرآیند را بهبود بخشند، یا روشی جدید یا بهتر برای انجام تجارت بیاموزند.

مشاوران مدارس معمولاً کار را برای مراجعان خود انجام نمی دهند، این همان کاری است که مشاوران حرفه ای انجام می دهند، اما آنها با راهنمایی و هدایت مراجعان در یک روش یا سبک خاص به آنها کمک می کنند تا یک استراتژی یا برنامه ایجاد کنند، یا یک بسته آموزشی را  بکار گیرند. با کاربرد کمک مشاوران، مشاوران درک می کنند که یک مشکل در کجا نهفته است، و آنها می توانند به مراجعان خود در ارتباط باشند که چگونه آن را به طور موثر حل کنند.

در این میان شایسته است که به نقش مربیان اجرایی که بر حال و آینده مراجع تمرکز دارند اشاره ای شود. مربیان اجرایی، افراد حرفه ای آموزش دیده ای هستند که به طور مداوم مهارت های خود را در یک زمینه خاص بهبود می بخشند تا بتوانند به طور موثر با مشتریان در جایی که هستند ملاقات کنند و به آنها کمک کنند تا به جایی که می خواهند برسند. مربیان اجرایی به شیوه ای غیر دستوری با مشتریان همکاری می کنند تا از تلاش های مشتری برای تغییر یا بهبود حمایت کنند. آنها مشاور یا درمانگر نیستند و نباید نگرانی های مربوط به سلامت روان مراجع را "درمان" کنند. همچنین نباید به مشتریان بگویند که چگونه کارها را انجام دهند و نباید هدف برای آنها تعیین کنند و در جریان زندگی آنها مداخله کنند. مربیان اجرایی حرفه ای برای پرسیدن سوالاتی آموزش دیده اند که مشتریان را به فکر خارج از چارچوب وادار می کند. آنها به مشتریان فضایی برای فکر کردن و پردازش پاسخ به این سؤالات می دهند. آنها توصیه نمی کنند یا نمی گویند که چگونه این کار را انجام دهند. آن‌ها می‌توانند مفاهیم، ابزارها و بینش‌های جدیدی را به جلسات مشتری بیاورند که دیدگاه تازه‌ای را به ارمغان می‌آورد. آنها در ارزیابی های معتبر و قابل اعتماد برای افزایش خودآگاهی مشتریان تایید شده اند. بهترین مربیان اجرایی دارای جایگاه هایی هستند که دانش گسترده و عمیقی در مورد آنها برای خدمت رسانی موثر به مشتریان خود دارند.

تفاوت بین درمانگران، مشاوران و مربیان ممکن است مبهم، ناچیز یا همپوشانی به نظر برسد، اما تفاوت ها متمایز و مهم هستند.

مشاوره در نظام آموزش و پرورش ایران

در پورتال شورای عالی آموزش وپرورش ایران در مورد نظام جامع راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش چنین آمده است:

ارائه خدمات راهنمایی و مشاوره در نظام آموزش و پرورش با بهره مندی از مشاوران متخصص در مدارس، مراكز مشاوره و خدمات روان شناختی، مراكز اختلال يادگیری و نقش آفريني معلمان و مربيان در قالب ايفای نقش مشاوره ای كاركنان و رابطان هسته های مشاوره در مدارس، از جايگاه ويژه ای در ايجاد جو عاطفی، روانی و اجتماعی مطلوب برای حل مسائل و رفع مشكالت و اختلالت روانشناختی و تحصيلي، طرح ريزی مسير تحصيلی- شغلی، آموزش مهارت های زندگی، توانمند سازی دانش آموزان، اولياء و كاركنان مدرسه ايران.

اگرچه ارزیابی نظام مشاوره مدارس ایران نیاز به مقاله ای جداگانه دارد، می توان گفت که کارامدی آن در حد انتظار نیست. بررسی های چندی در این زمینه صورت گرفته است که نیازمند تحلیل بیشتر و جمع بندی نتایج بدست آمده دارد. در اینجا به یکی از نتایج این مقالات که از بررسی تطبیقی خدمات مشاوره و راهنمایی در مدارس ایران و آمریکا به دست آمده است اشاره می کنم:

از مهم‌ترین تفاوت‌ها و خلاء های شناسایی شده می‌توان به علل ناکارآمدی نظام مشاوره و راهنمایی آموزش‌ و پرورش، عدم تنظیم محتوای خدمات مشاوره‌ای مدون از سوی وزارتخانه، بی‌اعتنایی و عدم آگاهی از استانداردها و شایستگی‌های مشاور مدرسه و کمبود نیروی مشاوره جهت تحقق اهداف سند تحول بنیادین اشاره کرد.

آسیب هایی که این ناکارامدی بر ارکان جامعه ایران وارد می کند نیاز به تفکر عمیق دارد و قابل بررسی و ارزشیابی است.

مجله اینترنتی روان تنظیم

مطالب متنوع، تحلیلی و کاربردی روانشناسی بر اساس منابع معتبر روز و یافته های پژوهشی و تجزیه و تحلیل آنها در حیطه روانشناسی تربیتی شناختی با تمرکز بر یادگیری خود تنظیم و راهبردهای یادگیری-مطالعه

استفاده از مطالب ارائه شده در این پایگاه، صرفا با ذکر منبع آزاد می باشد.

ایجاد مدرسه ای امن و دلپذیر برای یادگیری - مجله روان تنظیم

مجله علمی-پژوهشی-کاربردی روان تنظیم

معلم؛ مرکز آموزش - مجله اینترنتی روان تنظیم

نقش تحقیق در کسب دانش حرفه ای معلم - مجله اینترنتی روان تنظیم

عاملیت انسانی: قلب فراشناخت - مجله اینترنتی روان تنظیم

روانشناسی مدرسه: روانشناس مدرسه کیست؟

فرآیندهای مشاوره در مدارس